وابستگی صادرات به محصولات منبع‌محور
پاشنه‌آشیل صادرات صنعتی ایران
بررسی ساختار صادرات صنعتی ایران و سهم صادرات محصولات ایران از کل صادرات صنعتی در سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد، در این سال بیش از ۵۴درصد صادرات صنعتی ایران را محصولات منبع‌محور و تنها حدود ۵/ ۰درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته تشکیل می‌دهند. اما در حدود ۵/ ۳۲درصد از صادرات […]
بررسی ساختار صادرات صنعتی ایران و سهم صادرات محصولات ایران از کل صادرات صنعتی در سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد، در این سال بیش از ۵۴درصد صادرات صنعتی ایران را محصولات منبع‌محور و تنها حدود ۵/ ۰درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته تشکیل می‌دهند. اما در حدود ۵/ ۳۲درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. بر این اساس می‌توان گفت حدود ۳۳درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته تشکیل می‌دهند. طبیعی است که مابقی صادرات صنعتی ایران (در حدود ۱۳درصد) نیز مربوط به صادرات محصولات با فناوری پایین است. بر این اساس شاید بتوان گفت پاشنه‌آشیل ایران در ساختار صادرات صنعتی، وابستگی آن به صادرات محصولات منبع‌محور است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی، جایگاه ایران در شاخص‌های تولید و صادرات محصولات با فناوریهای متوسط و پیشرفته را براساس داده‌های یونیدو در سال‌های ۱۳۹۹-۱۳۶۹بررسی کرد. در این گزارش عنوان شده است، با توجه به نقش فناوریهای متوسط و پیشرفته در رشد و توسعه اقتصادی، این دسته از فناوری‌ها مورد توجه بسیاری از کشورهای جهان هستند. از این‌رو ارزیابی‌های مستمر از توسعه فناوریهای متوسط و پیشرفته و چالش‌های آن در سطح جهانی صورت می‌گیرد.به طورکلی ایران در شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی در رتبه هفتاد و سوم از میان ۱۵۴کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه با رتبه ۵۵ و هندوستان با رتبه ۶۱ در جایگاه‌های بهتری هستند.
بررسی شاخص رقابت‌پذیری صنعتی نشان می‌دهد با وجود اینکه روند یکی از زیرشاخص‌های آن با عنوان تعمیق و ارتقای فناوری ایران با سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی، در دوره ۱۳۶۹ تا ۱۳۸۹ ارتقا یافته و به ۴۵درصد رسیده، طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ ثابت مانده است. همچنین در سال ۱۳۹۹ بیش از ۵۴درصد صادرات صنعتی ایران را محصولات خام و نیمه‌خام تشکیل می‌دهند و تنها حدود ۵/ ۰درصد از صادرات صنعتی ایران، صادرات محصولات با فناوری پیشرفته هستند و در حدود ۳۲/ ۵درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. بر این اساس می‌توان گفت، کشور به صادرات محصولات مواد خام و نیمه‌خام وابسته است و سهم فناوریهای پیشرفته در صادرات اصلا ملموس نیست.
روند توسعه فناوری در ایران
گزارش‌هایی از سوی برخی نهادهای کشور در مورد شاخص‌های تولید و صادرات محصولات با فناوریهای متوسط و پیشرفته به صورت سالانه تهیه می‌شود؛ اما روندی از توسعه فناوری‌ها در تولید و صادرات محصولات کشور به دست نمی‌دهند. ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخص‌های تولید مورد بررسی نشان می‌دهد که ساختار تولید ایران به لحاظ ارتقای فناوری یا به عبارتی سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی در دوره (۲۰۰۰-۱۹۹۰)، از حدود ۲۸درصد در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۱درصد در سال ۱۳۷۹ افزایش یافته، سپس در دوره بعدی (۲۰۱۰-۲۰۰۰) از حدود ۴۱درصد در سال ۱۳۷۹ به حدود ۴۵درصد در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته، اما دوره (۲۰۲۰-۲۰۱۰) تا سال ۱۳۹۹ این شاخص در همان حدود ۴۵درصد باقی مانده است. بر این اساس می‌توان گفت، ساختار تولید ایران در دوره ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹ از منظر فناوری ارتقای قابل قبولی یافته است؛ اما براساس این شاخص در دوره ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۹ بهبود قابل‌توجهی در فناوری تولید مشاهده نمی‌شود. با وجود اینکه در سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰) ایران در زمینه شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده صنعتی (MHVAsh) در رتبه ۲۴ از میان ۱۵۴کشور قرار دارد و از کشورهایی مانند ترکیه با رتبه ۴۳ و هندوستان با رتبه ۲۵ در جایگاه بهتری قرار دارد، این امر ناشی از پایین بودن مخرج کسر ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی ایران نسبت به کشورهای ترکیه و هندوستان است؛ زیرا ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته هر دو کشور مذکور از ایران به طور مطلق بیشتر است. همچنین ایران از نظر شاخص شدت صنعتی‌شدن (INDint) در رتبه ۳۵ از میان ۱۵۴کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه با رتبه ۳۴، هندوستان با رتبه ۲۲ و قطر با رتبه ۲۱ در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند عمان با رتبه۳۶، عربستان‌سعودی با رتبه ۴۵، مصر با رتبه ۶۱ و ازبکستان با رتبه ۶۶ در جایگاه پایین‌تری قرار دارند. به‌علاوه ایران از نظر شاخص ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHVAC) در رتبه ۵۹ از میان ۱۵۴کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه با رتبه ۴۳، کویت با رتبه ۴۸، قطر با رتبه ۲۱ و عمان با رتبه ۴۱ در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی با رتبه ۶۲، هندوستان با رتبه ۷۸، ازبکستان با رتبه ۸۵ و جمهوری‌آذربایجان با رتبه ۱۰۰ در جایگاه پایین‌تر قرار دارند.
به‌طور کلی جایگاه ایران از نظر شاخص‌های تعمیق و ارتقای فناوری به‌عنوان جزئی از شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی (CIP) مناسب به نظر نمی‌رسد و اهتمام جدی سیاستگذاران به منظور تنوع‌بخشی به تولیدات کشور و ارتقای صادرات فناوریهای پیشرفته برای نقش‌آفرینی جدی این دسته از تولیدات و صادرات غیرنفتی در اقتصاد کشور ضروری است.
شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته
این شاخص بیانگر سهم ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته در کل ارزش‌افزوده صنعتی یک‌کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را نشان می‌دهد. به‌طور کلی، سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی طی سال‌های مذکور صعودی بوده، به طوری که از ۲۸درصد در سال ۱۳۶۹به حدود ۴۵درصد در سال ۱۳۹۹افزایش یافته است. همچنین، روند شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی در سال‌های مذکور از ۴۲ در سال ۱۳۶۹ به حدود ۵۴ در سال ۱۳۹۹افزایش یافته است. در واقع، شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی، سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات کارخانه‌ای را در مقایسه با سایر کشورها در مقیاسی بین صفر تا ۱۰۰ قرار می‌دهد. همچنین طی سال‌های مذکور سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران رشد یافته است. البته نوسان‌هایی در روند این متغیر مشاهده می‌شود که می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند شرایط محیط کسب‌وکار باشد. به‌عنوان مثال، در سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۰ روند افزایشی از ۳۳درصد در سال ۱۳۷۷ به ۴۴درصد در سال ۱۳۸۰ مشاهده می‌شود. همچنین، افزایش قابل‌توجه ۷درصدی در سال ۱۳۸۸ نسبت به سال ۱۳۸۷ مشاهده می‌شود که با روند کاهشی تا سال ۱۳۹۲ به سطح قبلی بازمی‌گردد.
شاخص شدت صنعتی‌شدن ایران
متغیر شدت صنعتی‌شدن از میانگین سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی و سهم ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی از تولید ناخالص داخلی به دست می‌آید که به‌منظور مقایسه با سایر کشور، شاخص شدت صنعتی‌شدن در مقیاسی بین صفر تا ۱۰۰ قرار داده می‌شود.
شدت صنعتی‌شدن ایران از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۸۸ با شیب ملایمی صعودی بوده، به‌طوری که از حدود ۲۷درصد در سال ۱۳۶۹ به حدود ۵۴درصد در سال ۱۳۸۸ -بالاترین رقم این شاخص برای ایران در دوره مورد بررسی- رسیده است؛ اما از سال ۱۳۸۹روند این شاخص نزولی شده، به طوری که در سال ۱۳۹۹ به حدود ۴۴ می‌رسد که البته هنوز با معیارهای جهانی فاصله دارد. در واقع، فضای بالای روند منحنی این شاخص تا عدد ۱۰۰ فاصله این شاخص برای ایران تا برترین کشور را نشان می‌دهد. همچنین مقایسه شاخص شدت صنعتی‌شدن ایران و شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی نشان می‌دهد که تغییرات هر دو شاخص با هم هماهنگ است و این امر می‌تواند نشان‌دهنده میزان اهمیت نقش فناوری و نوآوری در صنعتی شدن کشور باشد. تا سال ۱۳۸۸با افزایش سطح فناوری تولید در کشور (براساس شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی) شاخص صنعتی‌شدن نیز به طور متناسب افزایش یافته است، به طوری که هر دو شاخص در سال ۱۳۸۸ به حداکثر میزان خود می‌رسند و از سال ۱۳۸۸به بعد هر دو شاخص روند نزولی ملایمی دارند.
شاخص ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران
این شاخص بیانگر سرانه ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته یک کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را در قیاس با ظرفیت بالقوه نیروی انسانی آن نشان می‌دهد.
به‌طور کلی ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۰ صعودی بوده که در سال‌های مذکور از ۶۲دلار در سال ۱۳۶۹ به حدود ۳۶۹دلار در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته؛ اما از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۹ در حول خطی ثابت در حال نوسان است و می‌توان گفت که از سال ۱۳۹۱ روند رشد این متغیر متوقف شده است. همچنین روند شاخص ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۰ افزایش محدودی داشته و به رقم ۴ رسیده؛ اما از سال ۱۳۹۱ رو به کاهش بوده و به رقم ۹/ ۱ رسیده است. شایان ذکر است که این شاخص در مقیاسی بین صفر تا ۱۰۰ قرار می‌گیرد که نشان می‌دهد جایگاه ایران در مقایسه با سایر کشورها در این شاخص بسیار پایین است.
صادرات پایدار: اقتصاددانانی که نظریه‌های اساسی درباره رشد اقتصادی مطرح کرده‌اند، پیشرفت مبتنی بر فناوری را نیروی محرک اصلی آن برشمرده‌اند. در دودهه گذشته نیز تغییراتی در رویکردهای سنتی سیاستگذاری در کشورهای درحال توسعه ایجاد شده و نقش کلیدی تلاش‌های فناورانه درون‌زا برای کسب مهارت کامل نسبت به فناوریهای نوین، انطباق آنها با شرایط محلی ارتقا و انتشار آنها در کشور و بهره‌برداری از آنها در عرصه بین‌المللی از طریق رشد صادرات و متنوع‌سازی فناوری‌ها مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است؛ به طوری که در دنیای کنونی نقش مهم نوآوری فناورانه در توسعه اقتصادی آن را به حوزه کلیدی در سیاست اقتصادی تبدیل کرده است. میزان صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته (MHT) یکی از شاخص‌های مهم میزان تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است و به‌عنوان یکی از زیرشاخص‌های جهانی نوآوری GII، شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی (CIP) مطرح است. صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته جزو صادرات پایدار است؛ زیرا این محصولات متکی بر علم و فناوری هستند، نه منابع تمام‌شدنی (مثل نفت و گاز)؛ به‌علاوه به تولید محصولات تکمیلی مضاعف منجر می‌شوند. افزون بر این، نوسانات بازار فروش تولیدات دانش‌بنیان به مراتب کمتر از محصولات دیگر نظیر تولیدات خام بوده و بازده اقتصادی صادرات آنها به نسبت محصولات دیگر بالاتر است. به بیان دیگر این نوع محصولات ارزش صادراتی بالایی دارند که این امر به ایجاد انگیزه در عملکرد فعالان اقتصادی ازجمله بخش خصوصی کمک می‌کند. دیگر مزایای صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان عبارت از ایجاد وابستگی به دانش و فناوری (به‌خصوص دانش بومی) در کشور مقصد صادرات؛ نفوذ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در کشور مقصد صادرات؛ ایجاد توان مقابله با تحریم‌ها در کشور مبدأ و ارتقای کیفیت تولیدات داخلی و کاهش وابستگی به منابع طبیعی و محصولات خام هستند.
طبقه‌بندی بین‌المللی استاندارد صنعتی
این سیستم برای طبقه‌بندی استاندارد بین‌المللی صنایع مختلف و با هدف مقایسه آمارهای اقتصادی جهانی از سوی شورای اجتماعی اقتصادی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۸ ایجاد و به کشورهای عضو این سازمان توصیه شد از این سیستم، به‌عنوان استاندارد ملی در طبقه‌بندی همه فعالیت‌های اقتصادی خود استفاده کنند. از این سیستم طبقه‌بندی، در زمینه‌های مختلف ازجمله جمعیت، تولید، اشتغال، درآمد ملی و سایر آمارهای اقتصادی استفاده می‌شود. در این سیستم ابتدا همه فعالیت‌های اقتصادی به چند بخش اصلی تقسیم می‌شوند. برای نمونه کد «۰۱» برای بخش کشاورزی، شکار و جنگلداری است. سپس هر بخش اصلی به چند رده تقسیم می‌شود. برای مثال، رده «۰۱۱» شامل فعالیت‌های کشاورزی و فعالیت‌های مرتبط است. به همین ترتیب، رده‌ها نیز به گروه‌های جزئی‌تری تقسیم می‌شوند و درنهایت، طبقه‌ها در پایین سطح از طبقه‌بندی قرار می‌گیرند.
طبقه‌بندی برمبنای محصول (CPC): در ابتدای دهه ۱۹۷۰، کمیسیون آمار سازمان ملل متحد با همکاری سایر سازمان‌های بین‌المللی از جمله اداره آمار اروپا اقدام‌هایی را به‌منظور ارائه سیستمی هماهنگ با ISIC برای طبقه‌بندی کالا و خدمات آغاز کردند.
تعریف سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه: این سازمان، صنایع و محصولات را براساس شدت فناورانه بودن طبقه‌بندی کرده که از سال ۱۹۸۰به طور مداوم مورد بازنگری قرار گرفته است. به‌طورکلی دو فهرست برای محصولات با فناوری پیشرفته ارائه شده؛ فهرست صنایع تولیدی یا رویکرد بخشی و فهرست تولیدکنندگان یا رویکرد محصول.
دسته‌بندی صنایع تولیدی براساس فناوری: صنایع با فناوری پیشرفته: هواپیما و فضاپیما؛ داروها؛ ماشین‌آلات اداری؛ شمارشگر و محاسبه‌گر؛ رادیو، تلویزیون و تجهیزات ارتباطی و ابزارهای پزشکی، دقیق و بصری.
صنایع با فناوری پیشرفته-متوسط: ماشین‌ها و لوازم الکتریکی؛ وسایل نقلیه موتوری، تریلرها و نیمه‌تریلرها؛ مواد شیمیایی غیر از داروها؛ تجهیزات جاده‌ای و تجهیزات حمل‌ونقل و تجهیرات و ماشین‌آلات.
صنایع با فناوری متوسط-پایین: ساخت و تعمیر کشتی‌ها و قایق‌ها، محصولات لاستیکی و پلاستیکی، زغال‌سنگ سوخته، محصولات پتروشیمی تصفیه‌شده و سوخت هسته‌ای، دیگر محصولات معدنی غیرفلزی، فلزات پایه و محصولات فلزی ساخته‌شده.
صنایع با فناوری پایین: صنایع بازیافتی، چوب، خمیر کاغذ، کاغذ، محصولات کاغذی، چاپ و انتشار، محصولات غذایی، نوشیدنی و توتون، پارچه، محصولات نساجی، چرم و کفش.
تعریف اداره آمار اتحادیه اروپا: اداره آمار اتحادیه اروپا سه‌رویکرد برای شناسایی محصولات و خدمات فناوریهای سطح پیشرفته دارد.
رویکرد بخشی: این رویکرد شامل مجموعه‌ای از صنایع تولیدی مطابق با شدت فناورانه (نسبت هزینه تحقیق و توسعه به ارزش‌افزوده) است که با استفاده از طبقه‌بندی آماری فعالیت‌های اقتصادی در جامعه اروپا، در دو یا سه‌سطح عددی به‌منظور تعیین گروه‌ها به کار گرفته می‌شود. در این رویکرد، فعالیت‌های تولیدی به چهار گروه فناوری‌ها شامل فناوریهای «پیشرفته»، «متوسط»، «متوسط و پایین» و «پایین» و در بخش خدمات نیز به دو گروه خدمات دانش‌بر و خدمات کمتر دانش‌بر تقسیم می‌شوند.
رویکرد اختراعات: در این رویکرد، گروه‌بندی براساس طبقه‌بندی بین‌المللی اختراعات صورت می‌پذیرد و فناوریهای سطح پیشرفته عبارت از هوانوردی، فناوری اطلاعات، تجهیزات کسب‌وکار خودکار و کامپیوتری، لیزر و نیمه‌هادی‌ها هستند.
رویکرد محصول: این رویکرد بر سطح شدت فناورانه محصولات صنایع تولیدی استوار است. به این ترتیب، محصولات فناوریهای سطح بالا براساس محاسبه شدت تحقیق و توسعه نسبت به گروه محصولات شناسایی می‌شود (نسبت هزینه تحقیق و توسعه به فروش کل). فهرست محصولات با فناوریهای سطح پیشرفته برحسب طبقه‌بندی بین‌المللی استاندارد تجارت در دسترس است.
تعریف بانک جهانی: صادرات محصولات فناوریهای سطح پیشرفته، یکی از شاخص‌های مهم ارائه‌شده در گزارش‌های بانک جهانی است. شناسایی محصولات با فناوریهای پیشرفته براساس شدت تحقیق و توسعه (نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به فروش کل) استوار است.
تعریف سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد: صادرات محصولات فناوریهای سطح متوسط و پیشرفته، یکی از زیرشاخص‌های مهم ارائه‌شده در گزارش‌های سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد (UNIDO) است. شناسایی محصولات با فناوریهای متوسط و پیشرفته نیز بر شدت تحقیق و توسعه (نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به فروش کل) استوار است.
